Budowanie profili smakowych

Kompozycja dania to złożony, ale bardzo ciekawy temat, który mam nadzieję zacząć tym postem. Wpis traktuję jako work in progress i liczę na Wasze komentarze, które będą dla mnie drogowskazem. Temat jest trudny, bo po pierwsze jest mocno rozbudowany, a po drugie brakuje wystarczająco zróżnicowanego słownictwa w języku, które mogłoby opisać doznania smakowe. Dlatego zazwyczaj w takich przypadkach poruszamy się w kręgu metafor, a te są nieprecyzyjne. Mimo tych ograniczeń, liczę że pewne podstawowe kwestie które poruszam poniżej pozwolą podjąć lepsze i bardziej świadome decyzje kulinarne.
Spis treści:
Elementy składowe kompozycji
Każdy posiłek i każde danie jest kompozycją wielu elementów. W kontekście doświadczeń kulinarnych jest to przede wszystkim wygląd, smak, zapach i dotyk.
- Wygląd. Jeszcze zanim zaczniemy jeść, widok jedzenia pobudza nasz organizm i przygotowuje na przyjęcie pokarmu, jest to odruch nad którym nie panujemy. Szybkie spojrzenie na danie pozwala nam ocienić czy w ogóle chcemy zjeść to co widzimy.
- Zapach. Niezwykle istotny, bo to on wraz ze zmysłem smaku buduje “smak”(tutaj badania na ten temat). Jest taka dziwna zależność, że jeżeli nie czujemy zapachu to jedzenie jakby ma mniej smaku. Łatwo to przetestować jedząc podczas kataru.
- Dotyk. Wrażenia dotykowe, to te które odbieramy w ustach poza kubkami smakowymi. Jest to temperatura, soczystość, tekstura(np. chrupkość), cierpkość i pikanteria.
- Zmysł smaku. W kulturze zachodniej smak ma cztery cechy: słoność, słodkość, gorzkość, kwaśność, do tego można doliczyć 5 smak, pochodzący z kultury azjatyckiej nazywany umami. Jest to smak, który można wyczuć między innymi w sosie sojowym, niektórych serach i mięsie.
Profil smakowy
Wszystkie powyższe elementy są bardzo istotne, ale w niniejszym artykule będę się głównie zajmował zmysłem smaku. Na profil smakowy w składa się z połączenie wielu smaków, można je podzielić na smaki główne oraz uzupełniające. Każdy profil smakowy powinien dążyć do równowagi i balansu, ale nie być przy tym nudny.
- Smak podstawowy / główny jest to smak głównego składnika lub składników dania, innymi słowy jest to pierwszy smak, który czujesz zaczynając jeść jakąś potrawę.
- Smaki uzupełniające / dopełniające to smaki, które mają wzbogacić smak podstawowy, dopełnić go.
Źle się dzieje, jeżeli składnik uzupełniający zyska rolę dominującą np. w ragu alla bolognese smakami podstawowymi są mięso i pomidory. Jako wzbogacenie profilu można do niego dodać czosnek. Jeżeli jednak okaże się, że czosnku jest za dużo, to zdominuje on całą poprawę i zaburzy balans.

najprostszy sposób na zachwycenie znajomych to umieszczenie profilu smakowego dania mniej więcej w lewym dolnym rogu między słodyczą, słonością i tłustością 🙂
Podstawowe zasady budowania profili smakowych
- Sposób obróbki produktu (np. cieplnej) zmieni charakter tego produktu – zawsze się trzeba zastanowić jaki rodzaj obróbki wybrać żeby podkreślić najciekawsze cechy produktu
- Każdy składnik powinien być dodany w konkretnym celu, musi być po coś. Kompozycję zaczynasz od głównych składników i myślisz co będzie z nimi grało, dodajesz kolejny składnik i ponownie myślisz co będzie grało z dotychczasowymi smakami.
- Zazwyczaj prościej znaczy lepiej (są oczywiście wyjątki, które są już klasyką kuchni), jeżeli produkt jest dobry to nie potrzebuje żeby z nim dużo robić. Im więcej składników tym trudniej zachować balans i łatwo zatracić centralną rolę głównego składnika
- podobne składniki(pod względem charakterystyki smaku) potrzebują kontrastowego smaku, a kontrastowe składniki potrzebują smaku który je połączy
- W przypadku składników kontrastowych trzeba szczególnie zadbać o ich balans
- Ciężkie smaki potrzebuję czegoś lekkiego i świeżego, a lekkie czegoś ciężkiego i „uziemiającego”
Klasyczne połączenia smakowe
W wielu branżach uczy się najpierw podstaw i klasyki, a dopiero po ich opanowaniu zaczyna się zabawa w rzeczy niestandardowe, w kuchni jest tak samo. Najlepiej zacząć od klasycznych przepisów, które są sprawdzone już od wielu pokoleń i doskonale wiemy że działają. Po tym etapie można zacząć eksperymenty z nieoczywistymi połączeniami. Mam nadzieję, że w tej kulinarnej podróży pomocna będzie poniższa tabela z wybranymi połączeniami składników. Wybrałem 30 połączeń pomijając takie oczywistości jak na przykład : pomidor + bazylia + oliwa.
LP | Składniki |
---|---|
1 | czosnek, anchois, oliwa |
2 | łosoś, burak, ogórek, Crème fraîche, chrzan |
3 | anchois, pietruszka |
4 | ryż, sos sojowy, zielona cebulka |
5 | schab, jabłka, szałwia |
6 | arbuz, feta, mięta |
7 | Sos rybny, brązowy cukier, limonka |
8 | ryby, fenkuł |
9 | brukselka, bekon, czosnek, ocet jabłkowy |
10 | imbir, czosnek, zielona cebulka |
11 | słodka papryka, kwaśna śmietana, kminek |
12 | kwaśna śmietana, ogórek, koper |
13 | jabłka, migdały, karmel |
14 | karczochy, parmezan, śmietana, tymianek |
15 | rukola, gruszka, prosciutto |
16 | szparagi, parmezan, jajka |
17 | awokado, grejpfrut, krab, pomidor |
18 | bób, czosnek, oliwa, rozmaryn |
19 | burak, szczypior, pomarańcza, estragon |
20 | gorgonzola, mięta, orzechy włoskie |
21 | kaczka, morela, migdały |
22 | bakłażan, papryka, bazylia, pomidory, czosnek |
23 | foie gras, truskawki, czarny pieprz |
24 | miód, migdały, granat, kurczak |
25 | baranina, kardamon, jogurt |
26 | wątróbka wołowa, rukola, cebula, boczek |
27 | mascarpone, olej truflowy, rukola |
28 | grzyby, czosnek, pietruszka |
29 | wieprzowina, kolendra, sos sojowy, miód |
30 | rodzynki, pomarańcza, rum |
Przyprawy i zioła
Przyprawy i zioła zasługują na osobny artykuł, ale nie sposób ich pominąć w budowaniu profilu smakowego. Na ten moment wystarczy wiedza, że zioła i przyprawy mają swoje charakterystyki. Można je według nich pogrupować oraz że można ich użyć w dwóch celach: doprawianie oraz nadawanie smaku.
- Doprawianie jest, mówiąc najprościej, wzmacnianiem naturalnego smaku bez znaczącej zmiany tego smaku, tutaj najbardziej znaną przyprawą jest oczywiście sól. Potrawy, które zawierają sporo wody doprawiamy na końcu. Doprawia się również na początku, dotyczy to zazwyczaj dużych kawałków które wymagają przeważnie dłuższego czasu gotowania.
- Nadawanie smaku jest procesem w którym wzbogacamy profil o dodatkowy smak konkretnego zioła. Większości z nich nie dodaje się na końcu, bo wymagają udziału temperatury przez określony czas żeby uwolnić swoje smaki. Wyjątkiem są tutaj świeże zioła i dodatki typu musztarda. Trzeba jednak pamiętać , że zbyt długa obróbka cieplna może doprowadzić do degeneracji smaku.
Rodziny przypraw
Dużo jest tabel, które wymieniają poszczególne przyprawy i zioła i proponują z czym je łączyć. Moim zdaniem, mimo że pomocne, są bardzo ograniczające. Bo jeżeli coś nie ma w tabeli, to już tego nie spróbujemy. Tabela poniżej jest nieprecyzyjna i bardziej metaforyczna, a to moim zdaniem sprzyja kreatywności. Niekoniecznie muszę wiedzieć, że tymianek pasuje do kurczaka, natomiast wydaje mi się ważne, że każde z ziół i przypraw ma swoją charakterystykę. Na przykład gałka muszkatołowa jest drewniana(jakby kora?), ciepła, orzechowa, rozgrzewające i trochę ziemista – każda z przypraw jest wyjątkowa, ale można je podzielić na pewne umowne rodziny. Mogłoby to wyglądać na przykład tak:
Kategoria | Przyprawy | Charakter |
---|---|---|
Rozgrzewające | ziarna kopru, kminek, gałka muszkatołowa, annato, mace | drewniany, ciepły, gorzkawy |
Aromatyczne | mastyks, jałowiec, róża, kolendra nasiona | świeży, sosnowy |
Słodko-Rozgrzewające | cynamon, anyż, lukrecja, wanilia, ziarna kopru włoskiego, goździk, Kasja, mahlep, ziele angielskie | anyżowo-eukaliptusowy |
Penetrujące | ziarna selima, czarny kardamon, galangal, kardamon, liść laurowy | mocne uderzenie z tyłu nosa, eukaliptus, medyczny |
Owocowe | Cacao, berberys | owocowy, słodowy, smak świeżej zieleni |
Sodko-kwaśny | anardana, karob, sumak, tamaryndowiec | sodko kwaśny z przewagą kwaśności |
Cytrusowe | trawa cytrynowa, limonka, mirt cytrynowy, kolendra liście | cytrusowy i odświeżający |
Ziemiste | Czarnuszka, kumin | zakurzony, spalony, ziemisty charakter |
Ostre | czarny pieprz, chili, imbir, pieprz syczuański, rajskie ziarno | nie mają smaku jako takiego, tylko tworzą uczucie pieczenie |
Tostowane | sezam, papryka, wattleseed | mają orzechowy, karmelowy, tostowany charakter |
Siarkowy | czosnek, liść curry, gorczyca, asafetyda, kapusta | cebulowy i mięsisty |
Unikalny | szafran, kurkuma, mak, kozieradka, ajdżawan, nasiona selera | unikalny |
Jak pisałem wcześniej przyprawami i ziołami możemy wzmacniać smak lub go kreować, ale możemy też dodawać je w celu poprawienia równowagi. Tak jak na wykresie kilka akapitów wcześniej, jeżeli coś jest za ciężkie i potrzebuje lekkości i świeżości, to patrzymy jakie zioła i przyprawy są w tych grupach i je dodajemy.
Oczywiście nie należy się ograniczać do samych ziół i przypraw bo podobne charakterystyki mają pozostałe produkty spożywcze np. bakłażan, grzybu czy buraki pasowały bo do kategorii „ziemistej”, a gotowana kapusta i cebula do siarkowych. Zawsze warto improwizować i eksperymentować na przykład
Jeżeli coś jest za gorzkie dodajemy soli. Zamiast soli można dodać sosu sojowego, anchois albo karczochy. A jeżeli jest za słodko, to możemy dodać cytryny, octu albo jakiegoś cytrusa – może grejpfruta, a może kapusty kiszonej lub kim-chi. Z kolei jeżeli jest za lekko, można dodać masła, śmietany i tak dalej.
Myśli końcowe
Myślę, że warto eksperymentować i myśleć o naszym gotowaniu w kategorii profili smaków, tak jak wszyscy zasłużeni kucharze. Uwalnia to kreatywność, wiemy więcej, nie boimy się i dzięki temu możemy gotować lepiej i z większą satysfakcją. Co więcej, łatwiej jest też ocenić jedzenie w restauracji lub też odtworzyć taki posiłek. Zachęcam wszystkich do eksperymentowania i wyjścia poza kurczowe trzymanie się przepisów, bo przecież język nie jest w stanie oddać smaku w pełni.
Bardzo rzeczowy tekst, napisany utrzymany nieco w stylu pedagogicznym 🙂 Bardzo spodobała mi się końcowa rada odnośnie zbyt gorzkich potraw. Pozdrawiam Cię smacznie i życzę sukcesów 🙂
Bardzo dziękuję 🙂
Świetny tekst- nic dodać, nic ująć! 🙂
Tak samo jak Ty, zalecam swoim czytelnikom eksperymentowanie ze smakami i odejście od sztywnych ram, jakie zawarte są w przepisach. Bo jak nie od dziś wiadomo, każdy z nas ma inne odczucia smakowe, które warto dostosowywać do własnych upodobań. 🙂
Ściskam serdecznie!
Dzięki!
Bardzo ciekawy tekst, z moich obserwacji wynika, że jednak im prościej tym lepiej, chociaż ja również zachęcam do zabawy ze smakami w kuchni, może nie od razu przeprowadzanie rewolucji ale delikatne przełamywanie tradycyjnych smaków. No i zioła, zioła i jeszcze raz zioła, to to czego nie powinno zabraknąć w żadnej kuchni 😉
Dzięki Magda.